اقسام
سهو و احکام آن
693- سهو در نماز دو نوع است:
قسم اول: سهوی است که جبران نمی پذیرد و نماز با آن باطل می شود،این سهو مربوط به طهارت وارکان نماز است.
694- هرگاه نمازگزار در وضو یا غسل ، یا تیمم سهو کند و بیاد نیاورد مگر در اثنای نماز یا بعد از نماز، نمازش باطل است و باید تطهیر کند و نمازش را دوباره بخواند.
695- هرگاه نمازگزار رکنی از ارکان نماز را فراموش کند و پس از داخل شدن در رکن دیگر یا پس از آن بیاد بیاورد نمازش باطل می شود، مانند اینکه نیت را فراموش کند و پس از تکبیره الاحرام بیاد آورد یا تکبیره الاحرام را فراموش کند و در رکوع یا پس از آن متوجه شود یا رکوع را فراموش کند و در سجده ی اول یا پس از آن بداند یا دو سجده را فراموش کند و در رکوع رکعت دیگر یا بعد از آن یا پس از نماز بیادش آید نمازش باطل است واعاده ی آن واجب.
696- هرگاه دو سجده را فراموش کند و در حال قیام و قبل از رکوع بیاد آورد به سجده می رود و آنها را به جا می آورد، سپس بلند شده و نمازش را تمام می کند و پس از نماز دو سجده ی سهو به جهت زیاد شدن قیام و دو سجده ی سهو به جهت فراموش کردن دو سجده واجب بجا می آورد.
697-هرگاه دو سجده ی آخر را فراموش کند و متوجه نشود مگر پس از پایان نماز،در این صورت اگر کاری منافی نماز از وی سر نزده باشد دو سجده را انجام می دهد و سپس تشهد و سلام را می گوید و بعد از آن دو سجده ی سهو به خاطر زیاد شدن تشهد ، دو سجده به خاطر زیادی سلام و دو سجده به خاطر فراموش شدن سجده ها به جا می آورد.
698- هرگاه در نماز رکنی را اضافه کند مانند اینکه در یکی از رکعتها دوبار رکوع کند، یا در یک رکعت دوسجده اضافی انجام دهد نمازش باطل می شود،مگر در نماز مأموم در نماز جماعت و انشاء الله حکمش در احکام جماعت خواهد آمد.
699- هرگاه یک رکعت را فراموش کند و سلام دهد و کاری منافی انجام دهد نمازش باطل می شود ولی اگر قبل از انجام کار منافی بیادش آید بلند شود و نمازش را تمام کند و پس از نماز دو سجده سهو به خاطر زیادی تشهد و دو سجده را به خاطر زیادی سلام به جای می آورد و هرگاه قبل از سلام بداند دوسجده ی سهو فقط به خاطر زیادی تشهد به جای آورد.
700- ان شاء الله بیان قطع کننده ها و منافی نماز به زودی خواهد آمد.
701- هرگاه در نمازش یک رکعت اضافه کند اگر قبل از رکوع به یاد آورد می نشیند و تشهد و سلام گفته نماز را تمام می کند و پس از آن دو سجده ی سهو به خاطر زیادی قیام به جای می آورد و اگر در رکوع یا بعد از رکوع بیادش بیاد در این صورت نماز باطل است. بعضی از احکام سهو را در مسائل رکوع گفتیم به آنجا مراجعه کنید.
702- هرگاه از هر رکعت نماز، سجده ای را فراموش کند، دو رکعتی دو سجده سه رکعتی سه سجده ، چهار رکعتی چهار سجده و بیادش نیاید مگر پس از پایان نماز، بر می گردد و سجده ی رکعت آخر را به جا می آورد. سپس تشهد و سلام می گوید وسپس سجده های فراموش شده را انجام داده و برای هر سجده ی فراموش شده دو سجده ی سهو به جای می آورد و دو سجده برای زیادی تشهد و دو سجده برای زیادی سلام به جا می آورد.
703- هرگاه مثلاً وارد نماز عصر شود و در رکعت اول و دوم بیاد آورد که یک رکعت یا دو رکعت نماز ظهر را فراموش کرده است در این صورت به نیت نماز ظهر عدول می کند و پس از تمام کردن آن، نماز عصرش را می خواند، واحتیاط در این است که به حکمی که گفته شد عمل کند ولی نماز ظهر را اعاده کرده و سپس عصر را بخواند و حکم در نماز مغرب و عشاء نیز چنین است:
قسم دوم: سهوی است که نماز با آن صحیح است واین سهو مربوط به واجبات نماز می شود و انواعی دارد:
نوع اول: سهوی که جبران و سجده ی سهو لازم ندارد، بلکه نماز به هر صورت صحیح است. مانند اینکه نمازگزار یا طمأنینه در رکوع و سجده ها را فراموش کرده واز آنها سر بردارد یا اینکه فراموش کند و از رکوع سر بلند کند یا طمأنینه بعد از رکوع را فراموش کند و به سجده برود ، یا گذاشتن بعضی از اعضای هفتگانه غیر از پیشانی بر زمین را فراموش کند، یا نشستن بین دو سجده را فراموش کند یا طمانینه نشستن را فراموش کند یا در جای اخفات جهر کند و یا به جای جهر اخفات نماید. یا طمأنینه هر فعلی ای قولی از نماز را فراموش کند و داخل به فعل دیگری شود. نماز در تمامی آنچه گفته شد صحیح است و بر عهده نمازگزار چیزی نیست.
نوع دوم: سهوی است که جبران لازم ندارد، ولی به سجده ی سهو نیاز دارد مانند اینکه سوره ی حمد یا سوره،یا تسبیحات اربعه را فراموش کند و در رکوع بیاد بیاورد.
704- فراموش شده هایی را که یاد آوری کردیم اگر قبل از پایان فرصت بیاد آور بر می گردد وانجام می دهد و بر او چیزی نیست مانند اینکه سر بلند کردن از رکوع را فراموش کند و به سجده برود اما پیشانی او به سجده نرسیده یادش بیاید بر می گردد و قد خود را راست می کند و سپس به سجده می رود و حکم در باقی نیز چنین است.
705- یادآوری: هرگاه فراموش کند و سر از رکوع بر ندارد و به سجده برود و پیش از گذاردن پیشانی بر محل سجده بیادش آید گفتیم که :برگردد و قیام را انجام بدهد ولی در برگشتن به حد رکوع نمی رسد زیرا رکنی اضافه و نمازش باطل می شود بنابراین باید برای قیام برخیزد.
نوع سوم : سهوی است که در اثنای نماز جبران می شود و دو سجده ی سهو نیز پس از نماز لازم دارد ، مانند اینکه حمد را فراموش کند و بیاد نیاورد مگر در اثنای خواندن سوره یا بعد از آن ولی قبل از رکوع برمی گردد و حمد را می خواند ،سپس همان سوره را می خواند و پس از نماز به خاطر اینکه قسمتی از سوره یا همه ی سوره را خوانده بود دو سجده سهو می کند.
یا اینکه سجده ی دوم را فراموش کند و در قیام ولی قبل از رکوع بیاد آورد بر می گردد و سجده فراموش شده را به جای می آورد و سپس بر می خیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را می خواند و پس از پایان نماز برای زیاد شدن قیام دوسجده ی سهو به جای می آورد. یا اینکه سجده را فراموش کند و تشهد بگوید و بعد از تشهد یا در وسط آن بیاد آورد برگشته، سجده می کند و تشهد را می خواند و پس از پایان نماز به خاطر زیادی تشهد ، دو سجده ی سهو می آورد. یا سجده رکعت اخیر را فراموش کرد و پس از سلام یا در اثنای آن و پیش از انجام منافی بیاد آورد برگردد و سجده را بیاورد و تشهد و سلام بگوید و پس از نماز دو سجده برای زیادی تشهد و دو سجده برای زیادی سلام به جا آورد، یا تشهد را فراموش کند ودرحال قیام قبل از رکوع بیاد آورد بر می گردد و تشهد را می خواند سپس بلند می شود و تسبیحات را می خواند و نمازش را تمام می کند و بعد از آن دو سجده ی سهو برای زیادی قیام به جا می آورد، یا تشهد دوم را از یاد ببرد و قبل از سلام واجب بیاد آورد، بر می گردد و تشهد و سلام را می خواند و از نماز بیرون می رود و تکلیفی بر عهده اش نیست.
نوع چهارم: سهوی است که بعد از نماز جبران می شود و دو سجده ی سهو هم دارد مانند سهو یک سجده که بعد از رکوع یا در رکوع بیاد آورده است. پس از نماز سجده ی فراموش شده را به جای می آورد با سجده ی سهو، یا تشهد اول از یادش رفته و در رکوع یا بعد از آن به خاطر آورده است، پس از نماز تشهد را می خواند با دو سجده ی سهو . یا تشهد دوم را از یاد برده یا بعضی از آن را، و بیاد نیاورده مگر پس از سلامی که با آن از نماز خارج می شود بر می گردد و تشهد و بعد از آن سلام را می خواند و دو سجده ی سهو به جا می آورد.
مسائل:
706 - واجب است اجزاء فراموش شده بدون فوت وقت پس از پایان نماز بلافاصله عمل شوند.
707-واجب است اجزاء فراموش شده پس از نماز و قبل از عمل منافی مانند پشت به قبله کردن ، حدث یا فعل کثیر ،عمل شود.
708- هرگاه بین نماز و بین جزء فراموش شده ،عملی منافی سر بزند واجب است نماز، اعاده یا قضا شود.
709- آنچه در خود نماز معتبر است امثال طهارت، روبه قبله، ستر عورت در اجزاء از یاد رفته نیز معتبر است و با نبودن شرایط مزبور به جای آوردن آنها صحیح نیست.
710- واجب است بعد از نماز سجده ی سهو فوری وبلافاصله انجام شود یا بعد از جزء فراموش شده و تأخیر انداختن آنها اختیاراً جایز نیست.
711- به تأخیر انداختن سجده ی سهو به عمد و اختیار نماز را باطل نمی کند بلکه به عهد نمازگزار باقی می ماند.
712- هرگاه سجده ی سهو از یادش برود هر موقع به یادش آمد انجام می دهد و با به تأخیر انداختن آن بدون ضرورت و بدون فراموشی گناه می کند.
713- هرگاه بین نماز و بین سجده ی سهویا بین اجزاء فراموش شده و سجده ی سهو منافی واقع شود مانند پشت به قبله شدن و حدث ایرادی نمی کند ،اگر حدث سر بزند تطهیر می کند و سجده ی سهو رابه جا می آورد.
صورت سجده ی سهو:
714- به عنوان مثال اگر قیام او زیاد شود از قلبش می گذاراند که (دو سجده ی سهو به جهت زیادی قیام در نماز به جای می آورم قربه الی الله) سپس دوسجده را به جا می آورد و پیشانی خود را به آنچه سجده بر آن جایز است می گذرد و در سجده می گوید: « بسم الله و بالله السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته» و پس از سر بلند کردن ازسجده دوم می نشیند و تشهد می گوید: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمداً رسول الله اللهم صل علی محمد و آل محمد» وسلام می گوید: «السلام علیکم و رحمه الله وبرکاته»
715- اگر تشهد و سلام نماز را درسجده سهو بخواند کفایت می کند.
716- در این دو سجده همه ی شرایطی که در سجده ی نماز واجب است واجب می باشد به استثنای ذکر آن که فرق می کند.
717- دو سجده ی سهو در پنج محل واجب می شود: تشهد از یاد رفته ، سجده ی فراموش شده، سلام زیادی و در غیر محل ؛گفتگو در اثنای نماز ناشی از غفلت ، شک بین چهار و پنج.
718- بنابر احتیاط سجده ی سهو (علاوه بر پنج محل یاد شده) واجب است برای زیادی و کمی که در اجزاءواجب نماز اتفاق می افتد؛ مانند فراموش شدن حمد یا سوره که جبران نمی شوند، و قیام نشستن یا نششتن به جای قیام.
719- محل سجدهی سهو بعد از پایان نماز است و بعد از اجزاء فراموش شده به طوری که قبلاً گذشت.
720- واجب است اجزاء فراموش شده جلوتر از سجده ی سهو عمل شوند و اگر چه موجب سجده ی سهو اجزاء فراموش شده نباشد مانند سلام واجب در غیر محل خود و مانند آن.
721- همچنین واجب است اجزاء فراموش شده جلوتر از نماز احتیاط عمل شوند و نیز واجب است نماز احتیاط جلوتر از سجده ی سهو خوانده شود.
722- همچنین اجزاء فراموش شده واجب است به ترتیب عمل شوند،آنچه جلوتر است جلوتر عمل شود.
723- همین طور واجب است سجده های سهو به ترتیب خوانده شوند.
724- آنکه در نمازش زیاد شک می کند(کثیر الشک) بنا را بر آن می گذارد که صحیح است و نمازش را بدون اعتنا به سهو خود ادامه می دهد.
725- در نمازی که نمازگزار از باب احتیاط اعاده می کند سهوی نیست ونمازگزار بدون اعتنا به سهو خود عمل می کند.
726- هرگاه در اثنا نماز جماعت برای مأموم سهوی عارض شود مانند کسی عمل می کند که منفرداً نماز می خواند و برامام مسئله ای نیست.
727- هرگاه در نماز جماعت برای امام سهوی عارض شود مانند کسی عمل می کند که منفرداً نماز می خواند و بر مأموم مسئله ای نیست.
728- هرگاه برای امام ومأموم سهوی عارض شود هرکدام به مقتضای سهو خود عمل می کند.
شک و احکام آن
729- شک عبارت است از برابری دو طرف قضیه است نفیاً و اثباتاً و ظن عبارت است از رجحان یکی بر دیگری و طرف دیگر را وهم می گویند.
730- حکم ظن در آنچه ما در صد بیان آن هستیم بدون هیچ فرقی مانند شک است.
731-هرگاه شک کند که وقت داخل شده است یا نه بنا را بر داخل نشدن آن می گذارد .
732- هرگاه شک کند که وقت باقی است یا تمام شده ، بنا بر باقی ماندن آن می گذراند.
733- اگر شک کند که این نماز واجب را خوانده یا نخوانده است ،خواه ظهر باشد یا عصر ، مغرب باشد یا عشاء یا صبح. اگر در داخل وقت باشد آن را می خواند واگر در خارج وقت باشد نه.
734- هرگاه در خصوص یکی از نمازهای واجب شک کند که خوانده یا نخوانده است اگر شک وی در داخل وقت باشد آن را می خواند و درخارج وقت به شک خود اعتنا نمی کند.
735- هرگاه شک کند که ظهر را خوانده یا نخوانده و می داند که عصر را خوانده است، اگر در داخل وقت باشد آن را به جا می آورد.
736- هرگاه در عصر شک کند و می داند نماز ظهر را خوانده است باید آن را بخواند گرچه از وقت به مقدار یک رکعت نماز با شرایط لازم باقی مانده باشد.
737- هرگاه در داخل وقت درباره ی یکی ازنمازهای واجب شک کرد که آن را خوانده یا نخوانده است، سپس فراموش کرد تا اینکه وقت تمام شد واجب است آن را قضا کند.
738- هرگاه شک کرد و اعتقادش این بود که وقت تمام شده است سپس برایش معلوم شد که شک وی در داخل وقت بوده باز قضای آن نماز واجب است.
739- هرگاه در خارج وقت شک کند و اعتقادش این باشد ه در داخل وقت است سپس معلوم شود ه شک وی در خارج از وقت بوده قضایی بر او واجب نیست.
740- هرگاه به نیت نماز عصر داخل نماز شود سپس شک کند ظهر را خوانده است یا نخوانده است در نیت به ظهر عدول کند و پس از آن عصر را می خواند.
741-کثیر الشکی که به وسوسه گرفتار است بنا را برخواندن می گذارد گرچه در داخل وقت باشد.
742- هرکس درسه نماز پی در پی در هرکدام یک دفعه شک کند یا در یک نماز سه بار شک کند کثیرالشک است وهرگاه در چیزی شک کند بنا را بر صحت می گذارد برای اینکه وسواسی است یا ذاتاً فراموش کار است.
743- هرگاه زیادی شک از هم و غم یا از ترس ناشی شود باید به مقتضای شک خود عمل کند و بنا را بر صحت گذاشتن درست نمی باشد.
مسائل:
744- هرگاه نمازگزار در چیزی شک کند و محل آن چیز نگذشته باشد آن را به جا می آورد، اگر در تکبیره الاحرام شک کند و به خواندن حمد شروع نکرده باشد یا در خواندن حمد شک کند و وارد سوره نشده باشد یا در سوره شک کند و داخل رکوع نشده باشد، یا در حال قیام در رکوع شک کند و به سجده نرفته باشد یا در سجده شک کند و درحال نشسته بوده و تشهد وارد نشده باشد یا در تشهد شک کند و وارد سلام نشده باشد، آن (مشکوک ) را به جا می آورد . سپس به عمل دیگر وارد می شود.
745- هرگاه شک در چیزی بعد از انتقال در چیز بعدی باشد به آن شک اعتنا نمی کند، مانند کسی که در تکبیره الاحرام شک کند بعد از ورود به قرائت یا در حمد شک کند بعد از شروع سوره ، یا در سوره شک کند در رکوع یا در رکوع شک کند در سجده ،یا در سجده شک کند، در ضمن تشهد یا در تشهد شک کند به موقع سلام گفتن ،در همه ی این موارد بنا را بر انجام عمل مشکوک می گذارد و چیزی بر وی نیست.
746- هرگاه در اثنای رفتن به رکوع در قرائت حمد و سوره ی یا فقط سوره شک کند و به حد رکوع نرسیده باشد یا در رکوع شک کند ولی پیشانی را به سجده گاه نرساند باشد یا در سجود شک کند و یا در تشهد موقع بلند شدن برگشته و مورد شک را به جا می آورد و سپس به عمل بعدی منتقل می شود و چیزی بر وی نیست.
747- گرچه قنوت مستحب است اما انتقال به آن، مانند انتقال به یکی از واجبات نماز است. مثلاً اگر در حال قنوت در خصوص حمد و سوره یا فقط سوره شک کند بنا را بر صحت می گذارد.
748- هرگاه در آیه ای از آیات حمد یا سوره شک کند و داخل در آیه ی بعدی باشد به شک خود اعتنائی نمی کند و بنا را بر صحت می گذارد.
749- در هر شکی که باید بنا را بر صحت گذاشت جایز نیست نمازگزار عمداً به جهت تلافی به آنچه شک می کند برگردد.
750- هرگاه عمداً به نیت تلافی برگشت، نمازش باطل است و احوط تمام کردن آن نماز و سپس دوباره خواندن آن می باشد.
751-هرگاه بعداز عمل به احکام شک خلاف آن معلوم شد در این صورت به احکام سهو عمل می کند. یعنی اگر برایش معلوم شد رکنی اضافه یارکنی ناقص شده است حکم بر باطل شدن نماز می گذارد یا اگر معلوم شد جزیی از واجبات زیاد شده یا ناقص گشته بعد از نماز آن را جبران می کند مانند زمانی که سهواً زیاد کرده یا ناقص کرده است.
752- هرگاه شک در رکوع باشد پس از گذاشتن پیشانی برزمین،بنا را بر انجام رکوع گذاشته و بعد معلوم شد رکوع را انجام نداده است نماز را دوباره می خواند،چون فاقد رکنی از ارکان بوده وباطل شده است. یا شک در رکوع کند و در حال رفتن به سجود باشد و هنوز پیشانی را به سجده گاه نگذاشته برگردد و رکوع کند و بعد معلوم شود قبل از شک رکوع کرده است باز اعاده نماز برایش واجب می شود. زیرا رکنی افزوده و باطل شده است و حکم در سایر واجبات نماز نیز به این صورت است. طبق احکام سهو عمل می کند.
753- اگر در حال قیام ،یا در حال تشهد در سجده واحده شک کند و بنا را بر انجام آن بگذارد و بعد معلوم شود در آن رکعت فقط یک سجده کرده است بعد از نماز سجده ی فراموش شده را به جا می آورد و پشت سر آن دو سجده ی سهو می خواند، یا در حال بلند شدن شک درسجده واحده کرد و برگشت سجده را انجام داد. سپس معلوم شد به جای دو سجده سه سجده کرده است. پس از نماز دو سجده ی سهو می کند و به این صورت در تمامی اجزاء واجب ، به حکم سهو عمل خواهد کرد.
754- در احکام یاد شده فرقی بین نمازهای واجب و استحبابی وجود ندارد. اگر محل مورد شک نگذشته باشد آن را باید انجام داد و اگر محل آن گذشته باشد نباید آن را انجام داد چه از ارکان باشد و چه نباشد.
755- باز فرقی نیست در این که آنچه درباره آن بعد از داخل شدن به دیگری شک کند هر دو واجب باشند یا هردو مستحب یا یکی واجب و یکی مستحب.
شک در تعداد رکعتها:
756- شک در تعداد رکعتهای نماز با توجه به محلهای آن بر سه نوع است:
اول : شکی که موجب باطل شدن نماز نیست و به جبران نیازی ندارد.
دوم: شکی که موجب بطلان است و جبران ناپذیر.
سوم: شکی که قابل جبران است و موجب بطلان نیست.
757- شکی که باعث باطل شدن نماز نمی شود و نیازی به جبران آن نیست شک در نمازهای مستحبی است. هرکس در تعداد رکعتهای آن به شک افتاد اختیار دارد بنا را بر زیادتر و یا بر کمتر بگذارد. پس اگر بین دو رکعت و یک رکعت شک کرد می تواند بنا را بر یک بگذارد ویک رکعت دیگر بخواند و می تواند بنا را بر دو بگذارد ونماز را تمام کند ،یا شک کند در دو رکعت و زیادتر ، بنا را بردو رکعت می گذارد و نماز را تمام می کند و نماز در تمامی این صورتها صحیح است و در حال واجب است بنا را ب صحیح بگذارد و افضل این است که بنا را در هر حال کمتر بگذارد.
758- حکم شک در افعال نافله،مانند شک در افعال فریضه است در این که اگر محل گذشته اعتنا نکند و اگر محل نگذاشته است به جای آورد.
759- زیاد شدن کن در نمازهای مستحبی اگر سهواً باشد خللی وارد نمی کند.
760- ناقص شدن رکن در نمازهای مستحبی چه عمدی و چه سهوی باشد، باعث باطل شدن است.
761- در نافله و شک در آن نماز احتیاطی نیست،همچنان که سهوی در آن وجود ندارد.
762- شکی که سبب باطل شدن می شود و قابل جبران نیست ،شک در نمازهای دو رکعتی و سه رکعتی روزانه است و همین طور بین یک یا دو رکعت بودن یا بین دو رکعت و سه رکعت بودن قبل از تمام کردن دو سجده در نمازهای چهار رکعتی ،پس شک در این صورتها موجب باطل شدن است و اعاده نماز واجب می باشد.
763- این نوع صورتهای دیگری دارد که نیازی به ذکر آنها نداریم. بلکه تنها به یاد آوری صورتهای صحیح کفایت می کنیم.
764- شکی که جبران می شود و موجب بطلان نیست صورتهایی گوناگون دارد:
اول: شک بین دو و سه بعد از پایان دو سجده،یعنی پس از سر بلند کردن از سجده دوم ،بنا را بر سه می گذارد و رکعت چهارم را به جا می آورد و پس از پایان نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده می خواند.
دوم: شک بین سه و چهار در هر محلی باشد بنا را بر چهار می گذارد و پس از پایان دو رکعت نماز احتیاط در حال نشسته می خواند.
سوم: شک بین دو وچهار بعد از پایان سجده ها بنا را بر چهار می گذارد و پس از پایان نماز دو رکعت نماز احتیاطی ایستاده می خواند.
چهارم: شک بین دو و سه و چهار پس از سر بلند کردن از سجده ی دوم و شک اکبر نام دارد بنا را بر چهار می گذارد و پس از سلام دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته نماز احتیاط می خواند. در همه ی این صورتها بنا را بر اکثر می گذارد.
پنجم : شک بین چهار و پنج از سر بلند کردن از سجده ی آخر بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند و دو سجده ی سهو می کند و علما به صحت این پنج صورت اتفاق نظر دارند.
ششم: شک بین 4 و 5 در حال قیام .
هفتم: شک بین 3 و5 در حال قیام.
هشتم: شک بین 3و4و5 در حال قیام.
در این صورتها قیام را بر هم می زند و می نشیند با تشهد و سلام از نماز بیرون می رود و شک وی به صورت دوم و سوم وچهارم بر می گردد و به حکم آن عمل می کند و بعد از نماز احتیاط دو سجده ی سهو به جهت زیادی قیام انجام می دهد.
765- صورتهای دیگری وجود دارد که واجب است نماز را تا پایان بخواند و سپس آن را اعاده کند و عبارتند از:
1- شک در سه صورت آخر(6 و7 و8) در حال رکوع نه در حال قیام.
2- شک در این صورتها بعد از سر برداشتن از رکوع.
3- شک در این صورتها بعد از سرازیر شدن به سجده.
4- شک در این صورتها در حال سجود و قبل از سربلند کردن از سجده .
دوم. در همه ی این صورتها نماز را تمام می کند وسپس آن را اعاده می نماید.
766- صورتهای دیگری را گفته اند که فاقد ارزش و فائده اند ،بلی صورت نهمی وجود دارد که امکان دارد صحیح باشد و آن شک بین 5و6 در حال قیام است . قیام را بر هم می زند و می نشیند و شک وی بین شک 4و 5 در حال جلوس برمی گردد به حکم آن عمل می کند. ( صورت 5 از مسأله 764) و احوط دوباره خواندن آن می باشد.
مسائل:
767-اگر پس ازپایان نماز شک او به شک دیگری تبدیل شود در صورتی که به مقتضای شک اول عمل کرده است چیزی برگردن اونیست، خواه بعد ازنماز احتیاط باشد یا قبل ازآن و یا دراثنا ی آن.
768- هرگاه شک او به شک دیگری در اثنای نماز تغییر یافت به اقتضای شک دیگر عمل می کند.
769- هرگاه شک او در اثنای نماز به ظن تبدیل شود به حکم ظن خود عمل می کند، اگر از ظنّ به شک تبدیل شود به حکم شک عمل می کند،اگر از ظن به شک تبدیل شود به حکم شک عمل می کند، درهمه این صورتها ،معتبر چیزی است که بعداً به نظر رسیده است اگر در اثنا ی نماز باشد. پس اگر بین 2و 3 شک کرد سپس شک او به ظنّ 2 رکعت بودن تغییر یافت، بنا را بر همان 2 بگذارد یا برعکس ظن او اولاً رکعت سوم بود سپس به شک بین 3و 4 تغییر یافت به حکم شک عمل می کند و بنا را بر 4 می گذارد.
770- اگر پس از نماز و قبل از نماز احتیاط شک کند آیا شک او موجب یک رکعت نماز احتیاط بود یا دو رکعت؟ یک رکعت می خواند و نمازش صحیح است ولی عمل به احتیاط این است دو رکعت بخواند و سپس نماز را اعاده کند.
771- واجب است بعد از شک کمی فکر کند واگر ظنی حاصل شد به آن عمل می کند واگر در شک باقی ماند به حکم آن عمل می کند.
772- آنکه احکام شک را نمی داند یا آنها را از یاد برده است اگر در نماز دچار شک شد اندکی فکر می کند واگر به یکی از طرفین ظن حاصل کرد به آن عمل می کند و گرنه یکی از احتمالات را می گیرد وسپس به رأی مرجع فقیه خود رجوع می کند. اگر عمل وی مطابق رأی او بود نمازش صحیح است و در غیر این صورت نماز را اعاده می کند و بعید نیست که وظیفه ی جاهل مقصر حتی اگر عمل او طبق رأی مجتهدش انجام شده اعاده نماز باشد.
مواردی که در آنها نباید به شک اعتنا کرد:
773- شک کسی که زیاد شک می کند اعتباری ندارد.
774- کثیر الشک در افعال و اجزاء نمازش بنا را بر وقوع می گذارد ،و در رکعتها به زیادتر، مگر اینکه مستلزم فساد شود و در آن جا بنا را بر صورت صحیح می گذارد یعنی اگر بین 2و3 شک کند بنا را بر 3 می گذارد و اگر بین 4و زیادتر شک کرد بنا را بر 4 می گذارد به طوری که در مسائل قبلی گذشت.
775- کثیر الشک نماز احتیاط و سجده ی سهو ندارد.
776- کثیر الشک شدن بستگی به عرف دارد. به طوری که گفته اند: اگر سه بار در یک نماز یا سه بار در سه نماز پشت سرهم شک کند کثیر الشک می باشد.
777- کثیر الشک به شک خود اعتنا نمی کند تا موقعی که درسه نماز پشت سرهم شک نکند و بعد از آن باز شک او اعتبار دارد و باید به مقتضای آن عمل کند.
778- شک در نمازی که از باب احتیاط اعاده می شود اعتباری ندارد.
779- پس از فارغ از نماز، شک اعتباری ندارد بلکه به صحت نماز و کامل بودن آن حکم می شود.
780- اگر کسی پس از نماز ظن برساند نمازش زیاد یا کم شده است مانند کسی است که به زیادی یا کمی نماز علم رسانده است. بنابراین به مقتضای علم خود عمل می کند یا آن را دوباره می خواند و یا برابر احتیاط جبران می کند و اگر در زیادی یا کمی یکی از ارکان نماز به ظن برسد نماز را دوباره می خواند در غیر این صورت جبران می نماید.
781- اگر پس از وقت ظن کند که نمازش را ترک کرده به آن اعتنا نمی کند.
782- برای بعضی از نمازهای مستحبی ذکرخاص، دعای خاص و سوره ی مخصوص وجود دارد مانند نماز عید غدیر ، نماز جعفر طیّار ، در این موارد سزاوار است نمازگزار همان ذکر ، دعا و سوره را بخواند و گرنه آن نماز نخواهد شد گرچه خود این نماز صحیح باشد . هرگاه به همان قصد وارد نماز شد اما ذکر یا سوره را فراموش کرد سزاوار است جبران کند، گرچه موجب زیادی بعضی در افعال گردد مانند زیادی یک سجده یا سوره ای که در آن نماز وارد نشده است. اما زیاد شدن رکن به طوری که قبلاً گذشت جایز نیست.
783- صورت شکها در نمازهای مستحبی را در مسائل گذشته یاد کرده ایم به آنجا مراجعه کن.
نماز احتیاط
784- نماز گزار بعد از نماز مشکوک اگر نماز احتیاطی را باید سرپا بخواند بلند می شود واگر باید نشسته بخواند ف می نشیند و نیت می کندف نماز احتیاطی واجب می خوانم فلان (قربه الی الله تعالی )وهمزمان تکبیره الاحرام می گوید و فقط سوره حمد را می خواند و به رکوع می رود و سجده ها را به جا می آورد و تشهد و سلام می گوید.
785- اگر نماز احتیاط دو رکعت است قبل از تشهد و سلام رکعت دوم را به جا می آورد و نظیر این است نماز احتیاطی نشسته.
786- در نماز احتیاط اذان و اقامه و سوره بعد از حمد و قنوت وجود ندارد.
787- واجب است نماز احتیاط را آهسته بخواند. اگر چه در نمازهای جهری باشد ولی احتیاط این است که « بسم الله» را با صدای جهر بخواند.
788- همه ی شرایطی که در نماز اعتبار دارد در نماز احتیاطی هم اعتبار دارد.
789- واجب است نماز احتیاط را بلافاصله بعد از نماز ادا کند.
790- بین نماز احتیاط و بین نماز شکدار واجب است عملی منافی نماز انجام نشود.
791-هرگاه نمازگزار درقبل از نماز احتیاط فعل کثیری انجام داد یا از قبله رو برگردانید یا عمداً صحبتی کرد، نماز احتیاط را می خواند وخود نماز را نیز اعاده می کند.
792- هرگاه نماز گزار پیش از نماز احتیاط ، سهواً صحبت کند بعد از نماز دوسجده سهو بجا می آورد.
793- در نماز احتیاط اگر امام جماعت نیز نماز احتیاط می خواند اقتدا جایز است. مانند اینکه مأموم در اصل نماز به امام اقتدا کرده بود و شک هر دو یکی بود و بلند شدند احتیاط بخوانند. در این صورت اقتدا ایرادی ندارد.
794- هرگاه شک بر طرف شود و در اثنای نماز احتیاط معلوم شود که نمازش درست بوده است جایز نیست آن را قطع کند و یا با نیت نافله تمام کند. در این صورت اگر احتیاط او یک رکعت است، یک رکعت دیگر به آن اضافه می کند.
795- هرگاه قبل از نماز احتیاط، عمل منافی سرزند و معلوم شود نماز درست بوده است چیزی بر وی نیست.
796- هرگاه قبل از نماز احتیاط بیادش آمد که نمازش ناقص شده ، آن ناقص (اگر از ارکان نماز نیست) به جا می آورد و مانند کسی که سهو کرده عمل می کند و نماز احتیاطی بر او نیست و تفصیل مسائل آن گذشت.
797- هرگاه درستی نمازش بعد از نماز احتیاط معلوم شود چیزی بر او نیست واحتیاط نافله محسوب می شود.
798- هرگاه نماز احتیاط مربوط به ظهر، و وقت برای نماز عصر اندک باشد حتی به اندازه ی یک رکعت هم فرصت نباش، در این صورت نماز عصر را می خواند و سپس احتیاط را، در این صورت قضا کردن نماز ظهر موافق احتیاط است.
799- هرگاه نماز احتیاط ظهر را فراموش و به نماز عصر شروع کرد ودر اثنا به یادش آمد که یک رکعت احتیاط نماز ظهر در عهده دارد، در این صورت اگر محل عدول را نگذشته باشد به نماز احتیاط عدول می کند. یعنی نماز احتیاط یک رکعت است واز عصر یک رکعت خوانده باشد یا نماز احتیاط دو رکعت است واز نماز ظهر نیز دو رکعت خوانده باشد،عدول کند، زیرا نماز دوم در مرتبه ی بعد از ظهر قرار داد که در آن شک داشته باشد.
800- هرگاه عدول را گذاشته مانند اینکه احتیاط ظهر یک رکعت است از عصر دو رکعت خوانده باشد در این صورت نمازش را قطع می کند ونماز احتیاط را به جای می آورد و سپس خود ظهر را از باب احتیاط اعاده می کند.
801- حکم همین طور است در آنچه که نماز بعدی مترتب بر اولی نباشد دومی خواه مستحبی باشد و خواه قضا آن را قطع می کند و نماز احتیاطش را به جا می آورد، سپس همان نماز اول را از باب احتیاط اعاده می کند.
802- هرگاه بعد از نماز احتیاط بیادش آمد که نمازش ناقص بوده و نماز احتیاط هم مطابق همان نقص بوده است. دیگر چیزی بر او نیست، مانند کسی که که بین 2و3 در نماز چهار رکعتی بعد از سر برداشتن از سجده دوم شک کند و بنا را بر سه بگذارد و بعد از نماز یک رکعت ایستاده احتیاط بخواند و به یادش آید که او سه رکعت خوانده بود و نمازش یک رکعت کم داشته است بر عهده اش چیزی نیست. زیرا نماز احتیاط ایستاده مطابق شک او بوده است.
803-هرگاه نماز احتیاط مخالف باشد با نقصی که در نماز داشته است مانند اینکه نماز احتیاط را یک رکعت خوانده در صورتی که نماز شک دارش دو رکعت شده است، یا برعکس احتیاط را دو رکعت خوانده است. در صورتی که نمازش یک رکعت نقص داشته یا نماز احتیاط در کیفیت مخالف بوده است مانند اینکه ناقص یک رکعت بوده و دو رکعت احتیاط نشسته خوانده است در این صورت ایجاب می کند نماز اعاده شود، به خصوص که احتیاط در کمیت و کیفیت مخالف نماز شک دارد باشد ،مانند اینکه نماز دو رکعت ناقص ایستاده باشد و احتیاط دو رکعت نشسته خوانده شود.
804- هرگاه در افعال نماز احتیاط و اجزاء آن ، چه رکن باشد و چه غیر رکن شک کرد بنا را بر انجام عمل می گذارد چه از محل تجاوز کند یا شک در محل خودش باشد.
805- هرگاه در رکعت نماز احتیاط شک کند بنا را بر اکثر می گذارد مثلاً اگر دو رکعت باید بخواند و شک کرد که یکی را خوانده است یا هردو رکعت را، بنا را بر این می گذارد که دو رکعت خوانده است.
806- هرگاه شک کند در اینکه آیا دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بنا را بر صحیح یعنی کمتر می گذارد و همچنین بنا را بر اکثر می گذارد به نحوی که نماز فاسد نشود.
807- هرگاه در نماز احتیاط،به اشتباه فعلی را اضافه کند که رکن نیست،پس ازنماز احتیاط ، احتیاطاً دو سجده ی سهو می کند.
808- هرگاه از نماز احتیاط فعلی کم شد (غیر از ارکان) بعد از احتیاط آن را جبران و دو سجده ی سهو نیز می کند.
فائده
این نماز، نماز احتیاط نام گرفته است به این خاطر که اگر نماز شک دارد یک یا دو رکعت ناقص بوده این نماز جزء آن می شود یا مانند آن جزء شده و نقص نماز را جبران و کامل می کند و به همین جهت هم باید بلافاصله بعد از نماز، بدون انجام کاری منافی خوانده شود و اگر نماز شک دار درست باشد این نماز نافله مستقلی می شود. پس در واقع امر واحدی است که در آن تردیدی وجود ندارد، ولی به خاطر تردید در این است که نماز را کامل می کند یا نماز استحبابی مستقلی می شود. برای اینکه استقلال آن مراعات شود واجب است نیت و تکبیر و قرائت حمد داشته باشد و تسبیحات اربعه به جای حمد کفایت نمی کند و برای مراعات مکمل بودن آن و اینکه جزء نماز است یا به منزله ی جزء آن واجب است به نماز متصل شود و بلافاصله بر گزار گردد و منافی نماز هم سر نزده باشد.
قطع نماز واحکام آن
809- بدون ضرورت جایز نیست نماز قطع شود، خواه واجب باشد و خواه مستحب.
810- هرگاه حفظ جان و ناموس متوقف بر قطع آن واجب است.
811- برای حفظ مال نیز اگر قابل توجه و مهم باشد واجب است خواه نماز واجب و خواه مستحب باشد.
812- برای گرفتن بدهکار، برده ی فراری، حیوانی که در حال رفتن است قطع نماز جایز است.
813- برای حفظ مال اندک جایز نیست نماز واجب قطع شود وارزش مال بستگی دارد به حال و وضع صاحب آن که گفته اند: ای بسا مال اندکی که برای آدم فقیر مهم و قابل و ملاحظه است.
814- هرگاه اذان واقامه را فراموش کند و قبل از رکوع بیاد آورد قطع نماز واجب مستحب است.
815- هرگاه بخواهد نماز را قطع کند مستحب است بگوید: «السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته » و قطع کند.
816- هرگاه وجوب ادای فریضه به جهت ضیق وقت و وجوب حفظ جان یا دفع ضرر مزاحم هم شدند وجوب ادای فریضه ساقط می شود. برای اینکه حفظ جان و دفع ضرر نزد شارع مقدس اسلام بیش از آن اهمیت دارد.
817-هرگاه حفظ جان و دفع ضرر، و خواندن نماز هر دو ممکن باشد. هر دو واجب می شود مانند حال غرق؛در عین اینکه می خواهد خودش را نجات بدهد یا ضرر را به هر نحوی شده دفع کند نماز واجب خود را ادا می کند سواره یا پیاده یا در حال فرار از دشمن ، یا حیوان درنده یا در حال مبارزه و غیره.
818-هرگاه حفظ جان یا دفع ضرر تکلیف بود با این حال داخل نماز شد گناه کرده و نمازش باطل است. بلکه از همان ابتدا منعقد نشده است، زیرا شرعاً از ادای آن نهی شده است.
819-هرگاه خطر جائی یا عرضی یا مالی مهم در اثنای نماز عارض شود و نمازش را قطع نکند و آن را ادامه بدهد گناه کرده و از باب احتیاط نمازش را اعاده می کند.
منبع : كتاب احكام الشريعه جلد 2